Οικονομία και Προβλεψιμότητα

Γράφει ο Γεώργιος Δ. Κατσέλης,
Μαθηματικός.

Ένα από τα πιο φημισμένα ιδρύματα Οικονομικών Σπουδών στον κόσμο είναι το London School of Economics (LSE). Σε ερώτηση της Βασίλισσας της Αγγλίας προς τις εκεί ομάδες οικονομικής έρευνας σχετικά με το πως ήταν δυνατόν να μην προβλεφθεί η παγκόσμια οικονομική κρίση όταν τα οικονομικά μοντέλα περιγράφονται από τόσο σύνθετα μαθηματικά εργαλεία, η απάντηση που έλαβε ήταν εντελώς απρόσμενη…Ήταν αντίθετη με ένα μύθευμα, ένα αναπόδραστο μέχρι χθες αλλά και ad hoc αξίωμα, μέσα στο οποίο γαλουχήθηκε η πολιτική και οικονομική σκέψη πολλών από εμάς τις τελευταίες δεκαετίες. Το αξίωμα αυτό λέει ότι «η παγκόσμια οικονομία και οι αγορές έχουν σημείο ή σημεία ευσταθούς ισορροπίας, δηλαδή έχουν την εγγενή τάση να αυτορυθμίζονται». Το αξίωμα αυτό είναι τελικά αβάσιμο και είναι αυτό που εξηγεί τον οικονομικό εκτροχιασμό των τελευταίων χρόνων.

Αλλά από πού εκπορεύεται αυτό το αξίωμα; Η βάση του εδράζεται στη θεωρία παιγνίων και στα σημεία Nash ισορροπίας. Ο κάθε οικονομικός παίκτης έχει στην διάθεση του ένα σύνολο «πρωτογενών» (pure) στρατηγικών, τις οποίες όμως μπορεί να συνδυάζει κατά το δοκούν δημιουργώντας ένα νέο διευρυμένο σύνολο στρατηγικών, τις λεγόμενες «σύνθετες» (mixed) στρατηγικές. Στόχος του κάθε παίκτη είναι να μεγιστοποιήσει το κέρδος του. Άρα ο κάθε παίκτης επιλέγει πάντα τη στρατηγική που μεγιστοποιεί το ατομικό του κέρδος, ανεξάρτητα από τη στρατηγική των υπολοίπων παικτών. Αυτή η περιγραφή αντιστοιχεί στα λεγόμενα «μη συνεργατικά» παίγνια. Μπορούμε να έχουμε παίγνια συνεργασίας μεταξύ ομάδων παικτών, παίγνια με μερική πληροφορία για το τι προτίθενται να παίξουν οι υπόλοιποι παίκτες, παίγνια όπου οι διαθέσιμες «πρωτογενείς» και άρα οι «σύνθετες» στρατηγικές μπορούν να είναι χρονομεταβλητές, δηλαδή «δυναμικά παίγνια». Με βάση το αξίωμα ότι ο κάθε παίκτης επιλέγει πάντα την καλύτερη δυνατή στρατηγική για τον εαυτό του, μπορεί να αποδειχθεί ότι τα παίγνια έχουν σημεία ισορροπίας (σημεία Nash), δηλαδή σημεία που όλοι οι παίκτες έχουν το δικό τους κέρδος και κανένας δεν μπορεί να κερδίσει κάτι περισσότερο, χωρίς να μεταβληθούν οι στρατηγικές των υπολοίπων παικτών.

Φιλοσοφικά σκεπτόμενος κανείς το παραπάνω παιγνιο-θεωρητικό πλαίσιο καταλαβαίνει ότι η βασική υπόθεση είναι ότι οι παίκτες λειτουργούν «ορθολογικά» και επιλέγουν πάντα τις καλύτερες στρατηγικές για τους εαυτούς τους. Αυτό προφανώς δεν ισχύει στην καθημερινότητα, στην πραγματική οικονομία. Και δεν ισχύει διότι όπως διδάσκει το management «ο άνθρωπος αποφασίζει κατά πλειοψηφία με δυνατότητες και όχι με πιθανότητες», δηλαδή με όρους που δεν είναι συνυφασμένοι με την ορθολογικότητα στην ολότητά τους. Επίσης, οι κανόνες με τους οποίους παίζεται το παιχνίδι στο θεωρητικό πλαίσιο είναι συγκεκριμένοι, πεπερασμένοι σε πλήθος και όλοι οι παίκτες τους σέβονται. Αυτό και πάλι δεν ισχύει στην πράξη, διότι δεν μπορεί να προσδιοριστεί εκ των πραγμάτων από κανένα νομικό και θεσμικό πλαίσιο, το οποίο να έχει παγκόσμια ισχύ. Αλλά ακόμη και στο ιδεατό σενάριο που αυτό συνέβαινε, κανείς δεν θα μπορούσε να αποτρέψει τις παραβατικές συμπεριφορές κάποιων παικτών έναντι των υπολοίπων.

Το παραπάνω πλαίσιο αντιστοιχεί και στο ελληνικό δράμα. Όλοι οι παίκτες λειτούργησαν τις τελευταίες δεκαετίες, ειδικά από την Μεταπολίτευση και μετά, με γνώμονα το ατομικό τους συμφέρον πάντα. Αυτό δεν θα ήταν κακό, αν η πολιτεία είχε θεσπίσει αυστηρά την δέσμη κανόνων του παιχνιδιού με αυστηρή και άμεση τιμωρία όσων τους παραβαίνουν. Δεν θα ήταν επίσης κακό, αν οι ίδιοι οι παίκτες σέβονταν τους κανόνες του παιχνιδιού και λειτουργούσαν ορθολογικά. Η έλλειψη όλου του παραπάνω πλαισίου όχι μόνο δεν επέτρεψε την ύπαρξη σημείων ισορροπίας, αλλά οδήγησε με μαθηματική ακρίβεια στη μοναδική σοβαρή οικονομική πρόβλεψη: «ότι επέρχεται (κατά κύριο λόγο) εσωτερική κατάρρευση του ελληνικού οικονομικού συστήματος/παιγνίου».

Γι’ αυτό, αν θέλουμε να είμαστε σοβαροί και υπεύθυνοι, αν θέλουμε να επανεκκινήσουμε τις μηχανές της οικονομίας μας από την οποία εξαρτάται η ευημερία η δική μας, των παιδιών μας, του Έθνους και των μελλοντικών γενεών, έχουμε ιστορικού μεγέθους ευθύνη ως κοινωνία να θεσπίσουμε εκ νέου τους κανόνες του παιχνιδιού και να πατάξουμε αμείλικτα όποιον παίκτη δεν συμμορφώνεται με αυτούς. Διότι πρέπει να συνειδητοποιήσουμε βαθιά ότι όποιος παίκτης παίζει εκτός κανόνων για τη μεγιστοποίηση του δικού του κέρδους, μειώνει την ίδια στιγμή το προσωπικό κέρδος και την ευημερία όλων εμάς των υπολοίπων. Αυτό είναι το διακύβευμα της εποχής μας. Και πρέπει να αποτελέσει το νέο Κοινωνικό Συμβόλαιο της μετα-Μεταπολιτευτικής Ελλάδας.