Εκκλησία, Παιδεία και 1821

Του Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου

Οι Ελληνες είναι βέβαιο ότι μετά από μια περίοδο 400 χρόνων σκληρότατης δουλείας, δεν θα είχαν προχωρήσει στην απελευθέρωση τους, το 1821, αν δεν είχαν συνειδητοποιήσει και διατηρήσει την ταυτότητα και ιδιοπροσωπία τους μέσα από την Παιδεία, την οποία τους προσέφερε η Εκκλησία, με τους διδασκάλους του Γένους. Με αυτήν την Παιδεία, που ξεκινούσε με την Οκτώηχο, το Ευαγγέλιο και το Μηναίο του ολιγογράμματου παπά ή ιερομόναχου και έφτανε στις Σχολές του Γένους με τους ονομαστούς και φωτισμένους δασκάλους τους, το Ελληνικό Έθνος ξεπέρασε τη μακραίωνη βασανιστική δοκιμασία και αντιμετώπισε με επιτυχία τους διωγμούς του αλλόθρησκου τυράννου, με τους οποίους επιχείρησε να τον εξισλαμίσει ξεριζώνοντας την εθνική του ταυτότητα, την πίστη και τη γλώσσα του. Με την βοήθεια της Πίστης και της Παιδείας που προσέφερε η Εκκλησία όχι μόνο δεν έσβησε το Γένος, αλλά γιγαντώθηκε, απελευθερώθηκε, αναπτύχθηκε.

Χαρακτηριστική για τη συμβολή της Εκκλησίας στη διάσωση του Γένους, στην μετά την Αλωση κι έως το 1821 περίοδο της δουλείας είναι η γραφή του Σπ. Ζαμπελίου: " Μη γαρ κατεδαπάνησε η οθωμανική αιχμαλωσία πάσαν του Γένους εσωτερικήν ζωτικότητα; μη γαρ εν ημίν εσβέσθη το θείον της ελευθερίας πυρ; μη γαρ και θρήσκευμα και εθνισμός και παλιγγενεσίας ελπίδες ολοτελώς εξέπνευσαν; μη γαρ η Ελλάς απέθανε, το όνομα της εξηλείφθη, το μνημόσυνον της εξέλιπε δια παντός; Όχι! Επληρώθησαν τα εν τη Αγία Σοφία προφητικά ρήματα του Γενναδίου περί ημετέρας φυλής! Ο Κύριος ευσπλαγχνίσθη επ' αυτή και είπεν αυτή' Μη κλαίε! Και προσελθών ήψατο της χειρός και είπε' νεανίσκε σοι λέγω εγέρθητι! Και ιδού η Ελλάς εν ψαλμωδίαις και δοξολογίαις εκ των βυζαντινών ερειπίων ανηγέρθη! Ευηγελίσθη την ημέραν του Ευαγγελισμού, αλαλαζούσης αυτή της Χριστιανωσύνης! Η Ελλάς επρόσφερε εις ολοκαύτωσιν τον αγαπητόν της αμνόν την ημέραν της θείας Αναστάσεως, την δε καθημαγμένην εκείνην μεσαιωνικήν σημαίαν εχαιρέτησαν αδελφικώς πάντες οι νεώτεροι λαοί! Όχι! Η Ελληνική Εθνικότης ανέζησεν εν τω σημείω του Σταυρού! Η Ελλάς ανέπνευσε εν βροντή μάχης και βοή πολέμου!". ( Σπ. Ζαμπελίου " Ασματα Δημοτικά της Ελλάδος", Κέρκυρα, Τυπ. Ερμής, 1852, σελ. 585).

Οι δυνάμεις του πνεύματος είναι καθοριστικές για την πορεία του Έθνους τόνισε εξάλλου σε ομιλία του ο σημερινός Υπουργός Παιδείας κ. Γ. Μπαμπινιώτης: " Οι δυνάμεις του πνεύματος - η γλώσσα, η πίστη, η παράδοση, η παιδεία - είναι καθοριστικές στους μεγάλους Αγώνες ενός Έθνους και πως οι δυνάμεις της ψυχής και του πνεύματος μετασχηματίζονται σε δυνάμεις εθνικού παλμού, πάθους, αγωνιστικότητας και θυσίας για τη διεκδίκηση της ελευθερίας, όπως συνέβη με την επανάσταση του '21 και με το έπος του '40". ( Από τον πανηγυρικό στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών στις 23 Μαρτίου 2001).

Για την προσφορά της Εκκλησίας στην Παιδεία, δια της οποίας συνέβαλε στη σωτηρία και στην απελευθέρωση του Γένους μίλησε και ο μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος κυρός Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, στις 25 Μαρτίου του 1935: " Το έργο της Εκκλησίας υπέρ της ελληνικής παιδείας υπήρξε αληθώς υπέρτερο θαυμασμού, έργο μοναδικό εν τη ιστορία, όμοιο του οποίου ουδεμία άλλη Εκκλησία έχει να επιδείξη. Διότι ουδείς άλλος λαός συνεδέθη τόσο στενώς μετά της Εκκλησίας όσον ο Ελληνικός, όθεν η Εκκλησία συνεμερίσθη τας τύχας αυτού, την χαράν και τας θλίψεις του, τας ευτυχείς των μεγαλουργιών του και τας δυστυχείς ημέρας των ιστορικών περιπετειών του. Δια της ελληνικής παιδείας προελήφθη η αφομοίωσις των δουλωθέντων Ελλήνων προς τους κατακτητάς, δι' αυτής διεσώθησαν η θρησκεία και αι παραδόσεις αυτών, η γλώσσα και η εθνική συνείδησις. Η δε διάσωσις αύτη αποτελεί εν των θαυμασιοτέρων γεγονότων της ελληνικής ιστορίας, του οποίου κύριος παράγων υπήρξε η Εκκλησία και η υπ' αυτής υποστηριχθείσα παιδεία. Βεβαίως οι ένδοξοι ήρωες, οι διεξαγαγόντες τον σκληρόν και μακρόν, αλλά ένδοξον και πολυύμνητον υπέρ της ελευθερίας αγώνα, του οποίου την επέτειον σήμερον εορτάζομεν, ήσαν άγευστοι παιδείας, είχον όμως ανατραφή εν μέσω του από της Εκκλησίας και της παιδείας απαυγάζοντος ανεσπέρου φωτός, εν μέσω των θρησκευτικών και εθνικών παραδόσεων' εξ αυτών ενεπνέοντο και υπ' αυτών εκινούντο εις τον υπέρ πίστεως και πατρίδος αγώνα. Τιμή και δόξα εις τους ήρωας, εις τους αοιδίμους Εθνάρχας και τους υποστηρικτάς της Παιδείας, τιμή και δόξα εις τους γνωστούς και εις τους αφανείς Διδασκάλους του Γένους!".

Κατά την περίοδο της τυραννίας στον αλλόθρησκο δυνάστη δεν υπήρξε μορφωμένος κληρικός που να μη συνέστησε στους υπόδουλους Ελληνες την ανάπτυξη της Παιδείας και τη δημιουργία σχολείων. Στην ε' διδαχή του ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός ( γεννήθηκε το 1711 στον Ταξιάρχη Αιτωλίας και δολοφονήθηκε με απαγχονισμό από τους Τούρκους το 1779) συνιστούσε: " Να σπουδάζετε και εσείς αδελφοί μου, να μανθάνετε γράμματα όσον ημπορείτε. Και αν δεν εμάθετε, οι πατέρες, να σπουδάζετε, τα παιδιά σας να μανθάνουν τα ελληνικά, διότι και η Εκκλησία μας είναι εις την ελληνική. Και αν δεν σπουδάσεις ελληνικά, αδελφέ μου, δεν ημπορείς να καταλάβεις εκείνα οπού ομολογεί η Εκκλησία μας. Καλύτερον αδελφέ μου να έχεις ελληνικό σχολείο εις την χώρα σου, παρά να έχεις βρύσες και ποτάμια' και ωσάν μάθεις το παιδί σου γράμματα, τότε λέγεται άνθρωπος. Το σχολείο ανοίγει τις Εκκλησίες' το σχολείο ανοίγει τα μοναστήρια".

Για τη σπουδαιότητα της μαθήσεως ο Αγιος Αθανάσιος ο Πάριος (γεννήθηκε στα 1721 στο χωριό Κώστο της Πάρου και πέθανε το 1813) έγραψε μεταξύ άλλων: " Δεν μπορούμε να αρνηθούμε πως είναι φυσικός ο πόθος του ανθρώπου να μάθει και αξιωματική είναι η φωνή του Αριστοτέλη, η λέγουσα, ότι όλοι οι άνθρωποι "του ειδέναι ορέγονται". Αλλά σφάλλουν όσοι την ψυχή τους τη μετρούν ωσάν ένα πράγμα ευκαταφρόνητο και λίγης ή και ουδεμιάς τιμής άξιο… Οι έχοντες την έξω σοφία πολλοί ωφέλησαν την εκκλησία. Και πάλιν άλλοι αυτήν μεταχειριζόμενοι εκ του εναντίου, πολλή βλάβη και ταραχή προξένησαν στην Εκκλησία του Χριστού. Ώστε η έξω σοφία, δεν είναι από τη δική της φύση, ούτε κακή ούτε καλή. Αλλά από την μεταχείριση αυτών που την χρησιμοποιούν γίνεται ή καλή ή κακή".

Ο Νεόφυτος Δούκας ( γεννήθηκε το 1760 στα Ανω Σουδενά του Ζαγορίου στην Ηπειρο και απέθανε το 1845) σε επιστολή του προς τους απανταχού συμπατριώτες του εκφράζει την επιθυμία να γυρίσει και να πεθάνει στην πατρίδα του και ταυτόχρονα τους παρακαλεί να οργανώσουν σχολείο Ελληνικό, για να προκόψουν τα παιδιά τους και να γίνουν πλουσιότερα και ευτυχέστερα. Και ο Ευγένιος Γιαννούλης ο Αιτωλός ( γεννήθηκε περί το 1597 στο Μέγα Δένδρο της Αιτωλίας και πέθανε το 1862 στη Μονή της αγίας Παρασκευής Αγράφων) ελέγχει με πολύ αυστηρό τρόπο τον μαθητή του Γρηγόριο Μάνεση, που αμέλησε το έργο του δασκάλου: " Εγώ δεν σε έπεμψα αυτού να γεροντεύης και να ακολουθάς Μητροπολίτας, αλλά να διδάσκης και να δείχνης γράμματα οπού τους καιρούς αυτούς πανταχού εχάθηκαν… Επικατάρατος λέγει εν τη θεία Γραφή πας ο ποιών το έργον Κυρίου αμελώς και αφωρισμένος εκ Θεού. Επάνελθε γουν και επιλαβού της παιδεύσεως και αν εγήρασες κατά το παρόν και δεν δύνασαι ευκόλως να υπηρετής σχολείον, θέσε αντί σου τον δοκιμώτερον σου μαθητήν να δείχνη αυτού τα γράμματα και να παιδεύη τους απαίδευτους, δια να δοξάζηται ο Θεός και οι φίλοι του Θεού άγιοι και μετά Θεόν ο άρχων εκείνος οπού έδωκεν τα έξοδα".

Για τη φροντίδα της Παιδείας από την Εκκλησία στην Τραπεζούντα και γενικότερα στον Πόντο κατά την περίοδο της δουλείας γράφει ο Επαμεινώδας Θ. Κυριακίδης στο έργο του " Βιογραφίαι των εκ Τραπεζούντος και της περί αυτήν χώρας από της αλώσεως μέχρις ημών ακμασάντων λογίων" ( Εκδ. Παρ. Λεώνη, Αθήναι, 1897, σελ. 53 κ.ε.):

" Κατά τον 17ο αιώνα το δένδρον της Παιδείας ανεβλάστανε και οι καρποί εξ αυτού αφθονώτατοι προανηγγέλλοντο. Ανά την χώραν η παιδεία προήγετο και άνδρες γνώσεων πολλών εγκρατείς ήρξαντο πανταχόθεν της Τραπεζουσίας χώρας να αναφαίνωνται. Και δεν συνεστήθησαν μεν ευθύς εξ αρχής σχολαί συστηματικαί, αλλά διδάσκαλοι οίκοι και επί τω αυτώ διδάσκοντες αναφαίνονται ικανοί και οι παρ' αυτοίς παιδευόμενοι άλλους έπειτα επαίδευον. Οτε αίφνης βίαιος κλονισμός συνταράττει το τέως ήρεμον και γαληνιαίον τούτο έδαφος' δυνάσται επιτόπιοι τυραννίαν επιβάλλουσι' διοίκησις ασθενεστέρα εν αμφιβόλω των κατοίκων την ζωήν τίθησιν' εν αυτή τη Τραπεζούντι δύο των εναπομεινάντων ναών, ο της αγίας Σοφίας και ο του αγίου Φιλίππου, όστις και εχρησίμευεν ως Μητροπολιτικός της Τραπεζούντος Ναός, παρ' όλας της αρχής τας ενεργείας και των χριστιανών τας διαμαρτυρίας διαρπάζονται' εξομώσεις αθρόαι επιβάλλονται' και βίος εν γένει αβίωτος και κινδύνων πλήρης διαδέχεται την τέως σχετικήν γαλήνην. Αλλ' η παιδεία ουδένα πλέον διέτρεχε κίνδυνον, διότι βαθυτάτας το καλλίκαρπον αυτής δένδρον είχε τας ρίζας και εκ των κλάδων αυτής λαμβάνοντες οι την βίαν φεύγοντες δενδρύλλια αλλαχού μεταφυτεύουσι πολλά. Εν ταις μοναίς ιδίως ταις υπερκειμέναις σκηνοί ακινδύνως και σταθερώς. Απηλλαγμένη εκεί φόβων και πρόσφορον ευρούσα το έδαφος αγλαωτάτους αποφέρει καρπούς. Κατά την μακράν και οδυνηράν ταύτην περίοδον, λέγει ο Παρανίκας, οι λειτουργοί της Εκκλησίας ήσαν οδηγοί και ποιμένες του ως επί το πλείστον αγραμμάτου ποιμνίου, αι δε ιεραί μοναί και τα θυσιαστήρια της χάριτος εγένοντο τα καταγώγια της αρετής και της ικανότητος' ενίοτε φυτώρια των γραμμάτων και οι κευθμώνες ( κρυφοί τόποι, κρυψώνες) πολλών θησαυρών των αρχαίων προγόνων ημών".

Η Εκκλησία διέσωσε τη γλώσσα του Γένους και συνέβαλε στην απελευθέρωση, το 1821. Τώρα όμως ακούγονται φωνές ανησυχίας για το μέλλον της. Ο Γ. Ράλλης είχε παραδεχθεί ότι ήταν λάθος που κατά την μεταρρύθμιση επί υπουργίας του στο Υπ. Παιδείας περιελήφθη στα διδακτικά βιβλία του Γυμνασίου μόνο η μετάφραση χωρίς τη συμπαράθεση και του αρχαίου κειμένου. Όπως παραδέχθηκε ότι ήταν λάθος που δεν προβλέφθηκε η διδασκαλία από το πρωτότυπο απλών κειμένων της κοινής π.χ. περικοπές του Ευαγγελίου, επίλεκτα κείμενα μεγάλων πατέρων της Εκκλησίας, όπως το του Μεγάλου Βασιλείου "Προς τους νέους όπως αν εκ των ελληνικών ωφελοίντο λόγων" και παραλείφθηκαν λογοτεχνικά κείμενα, όπως λ.χ. του Παπαδιαμάντη, από τα Νεοελληνικά Αναγνώσματα του Γυμνασίου.

Ο καθηγητής Π. Β. Πάσχος έγραψε: " Τα παιδιά μας, από το Δημοτικό, Γυμνάσιο, Λύκειο, ίσαμε το Πανεπιστήμιο φτωχαίνουν και κουτσαίνουν γλωσσικά κι έχουν σε τέτοιο σημείο αλαλία και αφωνία, που είναι αδύνατο να οικοδομήσεις επάνω τους κάτι αξιόλογο από την άποψη των απαραιτήτων ειδικών γνώσεων και της παιδείας γενικότερα…Δεν γεννάται, φυσικά, ζήτημα να δυνηθούν να κατανοήσουν οι φοιτητές μας τα υμνολογικά ή αγιολογικά κείμενα ( που θα χρειαστεί να διδάξουν αύριο στα σχολεία τους) αφού αγνοούν τη στέρεη βασική δομή της αρχαίας Ελληνικής, τη γραμματική της, το συντακτικό της, κανόνες τονισμού, συλλαβισμού κ.λπ.". Και προτρέπει ο κ. Πάσχος " να ανασκουμπωθούμε, αμέσως από σήμερα, γι' αγώνες τίμιους, για να ξανακερδίσουμε τη γλώσσα και την ψυχή μας". ( Π. Β. Πάσχου "Αδελφοί συνέλληνες", Εκδ. Νομ. Αυτοδ. Κοζάνης κ' "Αρμός", 2002, σελ. 377).

Απαισιόδοξος και ο φιλόλογος και συγγραφέας κ. Σαρ. Καργάκος. Στο βιβλίο του "Αλαλία, ήτοι το σύγχρονο γλωσσικό μας πανόραμα" σημειώνει ότι εξακολουθεί να γράφει στο εθνικό - πολυτονικό -, όπως σημειώνει, σύστημα ορθογραφίας και όχι στο κρατικό - μονοτονικό -, γιατί αυτό, κατά την άποψη του, αποτελεί "πράξη αντίστασης στη γλωσσική μας κατολίσθηση". Στον πρόλογο του ίδιου βιβλίου γράφει τη φράση του Λένιν: " Αν θέλεις να εξαφανίσεις ένα λαό, εξαφάνισε τη γλώσσα του". Και προσθέτει ο κ. Καργάκος προφητικά στο συγκεκριμένο βιβλίο του, που εκδόθηκε το 2005: " Το ζούμε τώρα. Αν δεν αντισταθούμε εμείς οι συγγραφείς με ό,τι μπορούμε, θα χαθούμε. Και θα είναι αργά, όταν θα πούμε το στίχο του Νεκράσωφ: < Συγγραφείς, αδέλφια μου, στο πεπρωμένο μας κάτι μοιραίο υπάρχει>. Η Ελλάς, ως πνευματική ουσία, θα είναι νεκρή. Θα έχει γίνει ξένη περιουσία και όσοι Ελληνες απομείνουν, θα καταντήσουν νομάδες του κόσμου, σαν τους λογίους που έφυγαν στη Δύση μετά την έλευση της τότε σκλαβιάς".

Στα χρόνια που κύλησαν από το 2005 τα πράγματα έχουν γίνει πολύ χειρότερα ως προς την Γλώσσα και την Παιδεία. Είναι ενδεικτικό ότι ενώ με βάση τα στοιχεία της ΟΥΝΕΣΚΟ στην Ελλάδα το 97,2% έχουν τελειώσει την υποχρεωτική εκπαίδευση και γνωρίζουν να διαβάζουν και να γράφουν, σύμφωνα με τα ίδια στοιχεία, πάνω από τον μισό πληθυσμό της χώρας δεν έχει τη δυνατότητα να μελετήσει ένα σοβαρό μυθιστόρημα, δεν μπορεί να συντάξει ένα μέσου μεγέθους κείμενο, να κάνει βασικούς μαθηματικούς υπολογισμούς και να εργασθεί σε απλές εργασίες σε ηλεκτρονικό υπολογιστή.

Χαρακτηριστικό της παρακμής της κοινωνίας μας είναι τα όσα έχουν περάσει τα Πανεπιστήμια μας. Σήμερα, ναι σήμερα, οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι και φοιτητές ασχολούνται πάντα και μόνο με τον τρόπο της διοίκησης και της διαρρύθμισης της εκπαίδευσης και όχι με την ουσία της Παιδείας, που είναι το ήθος και η δεοντολογία της κάθε Επιστήμης. Το αποτέλεσμα της παρακμής της δικής μας Παιδείας, που διδάσκεται σε όλο τον κόσμο, και του μαρασμού των Αρχών και των Αξιών μας είναι ο φοιτητής να μη νιώθει το βάρος της Παράδοσης που κουβαλάει, να μην αισθάνεται δέος μέσα στις αίθουσες, στα εργαστήρια, στα σπουδαστήρια, στις βιβλιοθήκες, να μην επιθυμεί τη γνώση, να μην σέβεται την περιουσία που του εμπιστεύθηκε η Πατρίδα, να καταντά μηδενιστής. Τώρα λοιπόν είναι η ευκαιρία να δούμε την Παιδεία μας στην ουσία της. Μόνο αν αποκτήσουμε επίγνωση αυτής και την εκτιμήσουμε μπορούμε να ξεπεράσουμε την κρίση που μας μαστίζει.-